SAHİH-İ MÜSLİM

Bablar – Konular – Numaralar

MUKADDİME EK BÖLÜMÜ

(6) باب صحة الاحتجاج بالحديث المعنعن.

6- MU'AN AN HADİSİ DELİL GÖSTERMENİN SAHİH OLUŞU

@وهذا القول، يرحمك الله، في الطعن في الأسانيد، قول مخترع. مستحدث غير مسبوق صاحبه إليه. ولا مساعد له من أهل العلم عليه.وذلك أن القول الشائع المتفق عليه بين أهل العلم بالأخبار والروايات قديما وحديثا، أن كل رجل ثقة روى عن مثله حديثا، وجائز ممكن له لقاؤه، والسماع منه، لكونهما جميعا كانا في عصر واحد، وإن لم يأت في خبر قط أنهما اجتمعا، ولا تشافها بكلام؛ فالرواية ثابتة. والحجة بها لازمة. إلا أن يكون هناك دلالة بينة، أن هذا الراوي لم يلق من روى عنه، أو لم يسمع منه شيئا. فأما والأمر مبهم على الإمكان الذي فسرنا، فالرواية على السماع أبدا، حتى تكون الدلالة التي بينا.

فيقال لمخترع هذا القول الذي وصفنا مقالته، أو للذاب عنه: قد أعطيت في جملة قولك أن خبر الواحد الثقة، عن الواحد الثقة، حجة يلزم به العمل. ثم أدخلت فيه الشرط بعد، فقلت: حتى نعلم أنهما قد كانا التقيا مرة فصاعدا، أو سمع منه شيئا. فهل تجد هذا الشرط الذي اشترطته عن أحد يلزم قوله؟ وألا فهلم دليلا على ما زعمت.

فإذا ادعى قول أحد من علماء السلف بما زعم من إدخال الشريطة في تثبيت الخبر، طولب به. ولن يجد هو ولا غيره إلى إيجاده سبيلا. وإن هو ادعى فيما زعم دليلا يحتج به قيل له: وما ذاك الدليل؟ فإن قال: قلته لأني وجدت رواة الأخبار قديما وحديثا يروي أحدهم عن الأخر الحديث ولما يعاينه ولا سمع منه شيئا قط، فلما رأيتهم استجازوا رواية الحديث بينهم هكذا على الإرسال من غير سماع، والمرسل من الروايات في أصل قولنا وقول أهل العلم بالأخبار ليس بحجة - احتجت، لما وصفت من العلة، إلى البحث عن سماع راوي كل خبر عن راويه. فإذا أنا هجمت على سماعه منه لأدنى شيء، ثبت عنه عندي بذلك جميع ما يروى عنه بعد. فإن عزب عني معرفة ذلك، أوقفت الخبر ولم يكن عندي موضع حجة لإمكان الإرسال فيه.

فيقال له: فإن كانت العلة في تضعيفك الخبر وتركك الاحتجاج به إمكان الإرسال فيه، لزمك ألا تثبت إسنادا معنعنا حتى ترى فيه السماع من أوله إلى آخره؟

وذلك أن الحديث الوارد علينا بإسناد هشام بن عروة عن أبيه عن عائشة، فبيقين نعلم أن هشاما قد سمع من أبيه، وأن أباه قد سمع من عائشة. كما نعلم أن عائشة قد سمعت من النبي صلى الله عليه وسلم.

وقد يجوز، إذ لم يقل هشام، في رواية يرويها عن أبيه: سمعت أو أخبرني، أن يكون بينه وبين أبيه في تلك الرواية إنسان أخر، أخبره بها عن أبيه، ولم يسمعها هو من أبيه، لما أحب أن يرويها مرسلا. ولا يسندها إلى من سمعها منه.

وكما يمكن ذلك في هشام عن أبيه، فهو أيضا ممكن في أبيه عن عائشة.

وكذلك كل إسناد لحديث ليس فيه ذكر سماع بعضهم عن بعض.

وإن كان قد عرف في الجملة أن كل واحد منهم قد سمع من صاحبه سماعا كثيرا، فجائز لكل واحد منهم أن ينزل في بعض الرواية فيسمع من غيره عنه بعض أحاديثه، ثم يرسله عنه أحيانا، ولا يسمي من سمع منه. وينشط أحيانا فيسمي الرجل الذي حمل عنه الحديث ويترك الإرسال. وما قلنا من هذا موجود في الحديث مستفيض، من فعل ثقات المحدثين، وأئمة أهل العلم. وسنذكر من رواياتهم على الجهة التي ذكرنا عددا يستدل بها على أكثر منها إن شاء الله تعالى. فمن ذلك، أن أيوب السختياني وابن المبارك ووكيعا وابن نمير وجماعة غيرهم رووا عن هشام بن عروة، عن أبيه، عن عائشة رضي الله عنها؛ قالت: كنت أطيب رسول الله صلى الله عليه وسلم لحله ولحرمه بأطيب ما أجد.

فروى هذه الرواية بعينها الليث بن سعد وداود العطار وحميد بن الأسود ووهيب بن خالد وأبو أسامة عن هشام؛ قال: أخبرني عثمان بن عروة، عن عروة، عن عائشة، عن النبي صلى الله عليه وسلم.

وروى هشام، عن أبيه، عن عائشة؛ قالت: كان النبي صلى الله عليه وسلم إذا اعتكف يدني إلي رأسه فأرجله وأنا حائض.

فرواها بعينها مالك بن أنس، عن الزهري، عن عروة، عن عمرة، عن عائشة، عن النبي صلى الله عليه وسلم. وروى الزهري وصالح بن أبي حسان، عن أبي سلمة، عن عائشة؛ كان النبي صلى الله عليه وسلم يقبل وهو صائم.

فقال يحيى بن أبي كثير في هذا الخبر في القبلة: أخبرني أبو سلمة بن عبدالرحمن؛ أن عمر بن عبدالعزيز أخبره أن عروة أخبره أن عائشة أخبرته أن النبي صلى الله عليه وسلم كان يقبلها وهو صائم.

وروى بن عيينة وغيره، عن عمرو بن دينار، عن جابر؛ قال: أطعمنا رسول الله صلى الله عليه وسلم لحوم الخيل ونهانا عن لحوم الحمر.

فرواه حماد بن يزيد، عن عمرو عن محمد بن علي، عن جابر، عن النبي صلى الله عليه وسلم.

وهذا النحو في الروايات كثير. يكثر تعداده. وفيما ذكرنا منها كفاية لذوي الفهم.

فإذا كانت العلة عند وصفنا قوله من قبل، في فساد الحديث وتوهينه، إذا لم يعلم أن الراوي قد سمع ممن روي عنه شيئا، إمكان الإرسال فيه، لزمه ترك الاحتجاج في قياد قوله برواية من يعلم أنه قد سمع ممن روى عنه. إلا في نفس الخبر الذي فيه ذكر السماع. لما بينا من قبل عن الأئمة الذين نقلوا الأخبار، أنهم كانت لهم تارات يرسلون فيها الحديث إرسالا. ولا يذكرون من سمعوا منه. وتارات ينشطون فيها فيسندون الخبر على هيئة ما سمعوا. فيخبرون بالنزول فيه إذا نزلوا. وبالصعود إن صعدوا. كما شرحنا ذلك عنهم.

وما علمنا أحد من أئمة السلف، ممن يستعمل الأخبار ويتفقد صحة الأسانيد وسقمها، مثل أيوب السختياني وابن عون ومالك بن أنس وشعبة بن الحجاج ويحيى بن سعيد القطان وعبدالرحمن بن مهدي ومن بعدهم من أهل الحديث، فتشوا عن موضع السماع في الأسانيد. كما ادعاه الذي وصفنا قوله من قبل.

وإنما كان تفقد من تفقد منهم سماع رواة الحديث ممن روى عنهم - إذا كان الراوي ممن عرف بالتدليس في الحديث وشهر به. فحينئذ يبحثون عن سماعه في روايته. ويتفقدون ذلك منه. كي تنزاح عنهم علة التدليس:

فمن ابتغى ذلك من غير مدلس، على الوجه الذي زعم من حكينا قوله، فما سمعنا ذلك عن أحد ممن سمينا، ولم نسم، من الأئمة.

فمن ذلك أن عبدالله بن يزيد الأنصاري، وقد رأى النبي صلى الله عليه وسلم، قد روى عن حذيفة وعن أبي مسعود الأنصاري وعن كل واحد

منهما حديثا يسنده إلى النبي صلى الله عليه وسلم. وليس في روايته عنهما ذكر السماع منهما. ولا حفظنا في شيء من الروايات أن عبدالله بن يزيد شافه حذيفة وأبا مسعود بحديث قط. ولا وجدنا ذكر رؤيته إياهما في رواية بعينها.

ولم نسمع عن أحد من أهل العلم ممن مضى، ولا ممن أدركنا، أنه طعن في هذين الخبرين، اللذين رواهما عبدالله بن يزيد عن حذيفة وأبي مسعود، بضعف فيهما. بل هما وما أشبههما، عند من لاقينا من أهل العلم بالحديث، من صحاح الأسانيد وقويها. يرون استعمال ما نقل بها، والاحتجاج بما أتت من سنن وأثار.

وهي في زعم من حكينا قوله، من قبل، واهية مهملة. حتى يصيب سماع الراوي عمن روى. ولو ذهبنا نعدد الأخبار الصحاح عند أهل العلم ممن يهن بزعم هذا القائل، ونحصيها - لعجزنا عن تقصي ذكرها وإحصائها كلها.

ولكنا أحببنا أن ننصب منها عددا يكون سمة لما سكتنا عنه منها.

وهذا أبو عثمان النهدي وأبو رافع الصائغ، وهما من أدرك الجاهلية وصحبا أصحاب رسول الله صلى الله عليه وسلم من البدريين هلم جرا. ونقلا عنهم الأخبار حتى نزلا إلى مثل أبي هريرة وابن عمر وذويهما قد أسند كل واحد منهما عن أبي بن كعب، عن النبي صلى الله عليه وسلم حديثا. ولم نسمع في رواية بعينها أنهما عاينا أبيا أو سمعا منه شيئا.

وأسند أبو عمر الشيباني. وهو ممن أدرك الجاهلية وكان في زمن النبي صلى الله عليه وسلم رجلا. وأبو معمر عبدالله بن سخبرة. كل واحد منهما عن أبي مسعود الأنصاري، عن النبي صلى الله عليه وسلم، خبرين.

وأسند عبيد بن عمير عن أم سلمة، زوج النبي صلى الله عليه وسلم، عن النبي صلى الله عليه وسلم حديثا. وعبيد بن عمير ولد في زمن النبي صلى الله عليه وسلم.

وأسند قيس بن أبي حازم، وقد أدرك زمن النبي صلى الله عليه وسلم عن أبي مسعود الأنصاري، عن النبي صلى الله عليه وسلم، ثلاثة أخبار.

وأسند عبدالرحمن بن أبي ليلى، وقد حفظ عن عمر بن الخطاب، وصحب عليا، عن أنس بن مالك، عن النبي صلى الله عليه وسلم، حديثا.

وأسند ربعي بن حراش عن عمران بن حصين، عن النبي صلى الله عليه وسلم، حديثين. وعن أبي بكرة عن النبي صلى الله عليه وسلم، حديثا. وقد سمع ربعي من علي بن أبي طالب، وروى عنه.

وأسند نافع بن جبير بن مطعم، عن أبي شريح الخزاعي، عن النبي صلى الله عليه وسلم، حديثا.

وأسند النعمان بن أبي عياش، عن أبي سعيد الخدري، ثلاثة أحاديث، عن النبي صلى الله عليه وسلم.

وأسند عطاء بن يزيد الليثي، عن تميم الداري، عن النبي صلى الله عليه وسلم، حديثا.

وأسند سليمان بن يسار عن رافع بن خديج، عن النبي صلى الله عليه وسلم، حديثا.

وأسند حميد بن عبدالرحمن الحميري عن أبي هريرة، عن النبي صلى الله عليه وسلم، أحاديث.

فكل هؤلاء التابعين الذين نصبنا روايتهم عن الصحابة الذين سميناهم، لم يحفظ عنهم سماع علمناه منهم في رواية بعينها ولا أنهم لقوم في نفس خبر بعينه.

وهي أسانيد عند ذوي المعرفة بالأخبار والروايات من صحاح الأسانيد. لا نعلمهم وهنوا منها شيئا قط. ولا التمسوا فيها سماع بعضهم من بعض.

إذ السماع لكل واحد منهم ممكن من صاحبه غير مستنكر. لكونهم جميعا كانوا في العصر الذي اتفقوا فيه.

وكان هذا القول الذي أحدثه القائل الذي حكيناه في توهين الحديث، بالعلة التي وصف - أقل من أن يعرج عليه ويثار ذكره.

إذ كان قولا محدثا وكلاما خلفا لم يقله أحد من أهل العلم سلف، ويستنكره من بعدهم خلف. فلا حاجة بنا في رده بأكثر مما شرحنا. إذ كان قدر المقالة وقائلها القدر الذي وصفناه. والله المستعان على دفع ما خالف مذهب العلماء. وعليه التكلان.

İsnatlara ta'n etmek (dil uzatıp, tenkit etmek) hususundaki bu görüş -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- yeni ortaya çıkarılmış, bunu söyleyenden önce söyleyeni bulunmayan, ilim ehli kimseler tarafından da bu hususta kendisine destekleyici bulunmayan yeni türedi bir görüştür.

Çünkü haber ve rivayet ilimIerini geçmişte ve yeni zamanda bilen ehil kimseler arasında ittifakla kabul edilmiş ve yaygın olan görüş şudur: Sika her bir kimse kendisi gibi olandan bir hadis rivayet etmiş ve onunla karşılaşıp, ondan hadis dinlemesi her ikisi de aynı asırda bulunduklarından ötürü caiz ve mümkün olan iki kişinin rivayeti halinde -hiçbir haberde ikisinin bir araya geldikleri ve birbirleriyle ağızdan ağıza konuştukları belirtilmese dahi- rivayet sabittir ve bu rivayetin delilolarak bağlayıcı özelliği vardır. Ortada bu ravinin kendisinden rivayet naklettiği kimse ile (1/29b) karşılaşmamış olduğuna yahut ondan hiçbir şey dinlememiş olduğuna dair apaçık bir delil bulunması hali müstesnadır ama durum belirsiz ve bizim açıkladığımız imkan çerçevesinde ise, bu şekildeki rivayet açıklamış olduğumuz aksi delalet ortada olmadıkça sonsuza kadar semaın bulunduğu esası ile kabul edilir.

Buna göre görüşünü açıkladığımız bu görüşü ortaya koyana yahut onu savunana şöyle denilir: Sen söylediğin sözler arasında sika bir kişinin yine sika birisinden verdiği (vahid) haberin amel etmeyi gerektiren bir delil olduğunu ifade etmiş oldun. Sonra da buna şart ekleyip, şöyle dedin: Bir ve daha fazla birbirleriyle karşılaştıkları ve ondan bir şeyler dinlemiş olduğu bilininceye kadar, dedin. Peki, sen koştuğu n bu şartın, sözü bağlayıcı olan herhangi bir kimse tarafından da koşulmuş olduğunu tespit edebiliyor musun? Değilse iddiana delil getirmelisin. Eğer haberin sabit kabul edilmesinde kendisinin iddia ettiği şartın koşulduğunu selef alimlerinden birisinin sözünü göstererek iddi •... edecek olursa kendisinden bunu ortaya koyması istenir ama ne kendisi, ne de başkası (1/30a) böyle bir şeyi -olmadığı için- ortaya koymaya imkan bulamayacaktır. Şayet kendisi ileri sürdüğü bu iddiasının gösterebileceği bir delili bulunduğunu ileri sürüyorsa bu sefer ona: Sözünü ettiğin bu delil nedir, denilir.

Dese ki: Benim bunu söylememin sebebi, eski yeni haber rivayet eden kimselerden herhangi birisinin bir hadisi henüz daha görmemiş olduğu halde ve ondan hiçbir şey dinlememiş olmakla birlikte hadis rivayet ettiğini, kendi aralarında sema bulunmaksızın mürselolmak üzere bu şekilde rivayet ettiklerini gördüm. Halbuki mürsel rivayetler gerek bizim, gerek haberler hakkında bilgi sahibi olan ilim ehlinin esas kanaatine göre hüccet değildir ama bu mürsel rivayetlerin kabul edildiğini görünce ben de sözünü ettiğim şartı koşmaya gerek gördüm. Bu da her bir haberi rivayet eden ravinin naklettiği bu rivayetin semaını araştırmak şartıdır.

Ben onun rivayet naklettiği kişiden asgari bir şey dahi dinlemiş olduğunu tespit edebilecek olursam bana göre bu yolla onun artık bundan sonra nakletmiş olduğu bütün rivayetleri sabit olur. Eğer böyle bir bilgiyi tespit edemeyecek olursam ben de haberi mevkuf kabul ederim ve bana göre o haberin mürselolma imkanı bulunduğundan ötürü (l/30b) delil gösterilecek bir tarafı bulunmaz.

NEVEVİ ŞERHİ:

Vahid Haber İle Amel Etmek

Müslim (rahimehullah) dedi ki: "Bu görüşü ortaya atana denir ki ... " Müslim (rahimehullah)ın bu sözleri şer'i hükümlerin büyük çoğunluğunun üzerinde yükseldiği pek büyük bir kaideye dikkat çekmektedir. Bu ise vahid haber ile amel etmenin vücubudur. Bu kaideye gereken ihtimamın gösterilmesi ve bunun gerçekleştirilmesi için itina gerekmektedir. İlim adamları -Allah'ın rahmeti üzerlerine olsun- bu kaide lehine delil ortaya koymakta ve bunu açıklamakta olabildiği kadar sözü uzatmış bulunmaktadırlar. Seleften bir topluluk bağımsız olarak bu konu için eser telif etmiş, hadis ve fıkıh usulü imamları da buna gereken itinayı göstermiştir. Bu hususta telifi bize ulaşan ilk kişi İmam Şafii (rahimehullah)' dir.

Bunun fıkıh usulü kitaplarında akli ve nakli delilleri ortaya konulmuş bulunmaktadır. Biz burada vc1hid haberin açıklamasına dair bazı hususlar ile bu konudaki mezhepleri (görÜşleri) muhtascı olarak kaydedeceğiz.

İlim adamları der ki: Haber mütevatir ve E-had olmak üzere iki türlüdür.

Mütevatir haber yalan üzere anlaşıp, birleşmeleri imkansız sayıdaki kimselerin kendileri gibi bir sayıdaki kimselerden naklettikleri ve başı, sonu ve ortası bu bakımdan birbirine eşit olup, zanni bir şey hakkında değil de hissi (vakıada karşılığı olan) bir şeye dair haber verdikleri rivayete denilir. Onların bu söyledikleriyle de ilim hasıl olur. Diğer taraftan muhakkiklerin ve çoğunluğun tercih ettikleri husus, bunun özel bir sayısının olmadığı ve haber veren kimselerde Müslüman olmanın da, adil olmanın da şart aranmadığıdır. Bu hususta zayıf daha başka görüşler ve usul kitaplarında genişçe ele alınmış bildik birtakım teferruat da bulunmaktadır.

Vahid habere gelince: Onu rivayet eden ister bir, ister daha fazla olsun mütevatirin şartlarını taşımayan haberdir. Hükmü hakkında görüş ayrı1ığı vardır. Ashab, tabiin, onlardan sonra gelen muhaddis, fakih ve usul sahiplerinden olup, Müslümanların büyük kalabalıklarının benimsediği kanaate göre sika birisinin vahid haberi şer'i delillerden bir delildir. Onunla amel etmek gerekir, zan ifade etmekle birlikte, ilim ifade etmez.

Gereğince amel etmenin vacip oluşunu ise, biz akıl ile değil, şeriat ile öğrenmiş bulunuyoruz. Ancak Kaderiye, Rafılı'ler ve bazı Zahirı mezhebi mensupları, vahid haber gereğince am el etmenin vacip olmadığı kanaatindedir. Diğer taraftan aralarından aklı delil gereğince am el etmeye engeldir derken, şer'i delil gereğince am el etmeye engeldir diyenleri de vardır. Bir kesim de akli delil bakımından gereğince amel etmek kap eder kanaatindedir. Mutezile mezhebinden el-Cubbaı, ancak iki kişinin iki kişiden naklettiği rivayet ile amel etmek kap eder, demiştir. Başkası ise ancak dört kişinin dört kişiden nakletmiş olduğu rivayet ile amel etmek kap eder demiştir.

Hadis ehlinden bir kesimin kanaatine göre ise vahid haber ilim gerektirir. Bir kısmı da zahir ilmi gerektirir fakat batında böyle bir ilim ifade etmez demiştir. Kimi muhaddislerin kanaatine göre ise Buhari ya da Müslim'in Sahihlerindeki ahad haberler diğer ahad haberler için sözkonusu olmamak üzere ilim ifade eder. (1/131) Biz bu görüşü ve bu görüşü çürüten delilleri bundan önceki fasıllarda sözkonusu etmiş bulunmaktayız. Cumhurun kanaati dışındaki bütün bu görüşler batıldır.

Vahid haber delil değildir, diyenlerin görüşlerinin çürük olduğu açıkça ortadadır. Çünkü Nebi (s.a.v.)'in yazdığı mektuplar ve birer kişi olarak gönderdiği elçilerin bildirdikleri gereğince hep amel edilegelmiştir. Nebi (s.a.v.) bunlar gereğince amel etmelerini onlar için bağlayıcı görmüştür. Raşid halifeler ve onlardan sonra gelenler de hep bunu uygulamaya devam etmişlerdir. Raşid halifeler, diğer ashab-ı kiram, onlardan sonra gelen selef ve halef de kendilerine bir sünnet haber verilmesi halinde vahid haberin gereğini yerine getiregeimiş, ona göre hüküm vermiş, mahkeme hükümlerinde, fetvalarında ona başvurmuş, ona muhalif olarak hüküm vermiş olmaları halinde ona dayanarak verdikleri hükmü nakzetmişlerdir.

Kendileri delil bulamadıkları zamanlarda vahid haberi bilenlerden delil olarak onu getirmelerini istemeleri ve kendilerine muhalefet edenlere karşı bunu delil gösterip, onlara muhalefet edenin de buna boyun eğmesi hep uygulanagelmiştir. Bütün bunlar hep bilinen şeyler olup, bunların hiçbirinde şüphe yoktur.

Diğer taraftan akıl da vahid haber gereğince ameli imkansız görmemektedir. Üstelik şeriat de gereğince amel etmenin vücubu hükmünü getirdiğine göre ona başvurmak kap etmektedir.

Vahid haber ilim gerektirir, diyen kimseler ise aslında vakıaya karşı iddiada bulunmaktadırlar çünkü yanlışlık, yanılma, yalan ihtimali ve buna benzer başka hususlar sözkonusu iken nasıl ilim ifade eder? Allah en iyi bilendir.

Müslim (rahimehullah)'ın kendisine muhalif olan kişiden naklettiği: "Bizim asıl kanaatimize göre rivayetlerde mürsel .. " sözlerine gelince, onun bu söyledikleri muhaddislerin bilinen mezhebidir. Şafii'nin ve fukahadan bir topluluğun görüşü de budur. Malik, Ebu Hanife, Ahmed ve fukahanın çoğunluğu ise mürselin delil gösterilmesinin caiz olduğu kanaatindedir. Bundan önceki fasıllarda mürselin hükümlerini açık bir şekilde gösterdik, lafızları muhtasar ve özlü olsa bile tatmin edici geniş bir şekilde açıkladık. Allah en iyi bilendir. (1/132)

Ona şöyle denir: Senin haberi zayıf olarak değerlendirip, onu delilolarak kullanmayı terk etmenin sebebi, rivayette mürselolma imkanının bulunması ise bu durumda senin başından sonuna kadar semaın bulunduğunu görünceye kadar muan'an bir senedi hiçbir şekilde sabit kabul etmemen gerekir.

Çünkü Hişam b. Urve'den, o babasından, o Aişe'den şeklindeki bir senet ile bize kadar ulaşmış bir hadisin senedinden kesinlikle biliyoruz ki, Hişam babasından dinlemiştir. Onun babası da Aişe'den dinlemiştir. Tıpkı Aişe'nin Nebi (s.a.v.)'den dinlediğini bildiğimiz gibi.

Şayet Hişam babasından naklettiği bir rivayette dinledim yahut bana haber verdi, demeyecek olursa o rivayette kendisi ile babası arasında bulunan bir başka insanın bu rivayeti babasından kendisine haber vermiş olması ve buna bağlı olarak Hişam'ın kendisinin bunu babasından bizzat dinlememiş olması mümkündür. Buna sebep ise rivayeti mürselolarak nakletmeyi arzu etmiş olması (l/31a) ve bunu rivayeti kendisinden dinlediği kişiye isnad etmeyi istememiş olması olabilir.

Bu husus, Hişam'ın babasından rivayet nakletmesi halinde mümkün olduğu gibi, aynı şekilde babasının Aişe (r.a.a)' dan rivayeti halinde de mümkün olabilir.

Yine ravilerin birbirlerinden işittiklerinin sözkonusu edilmediği her bir hadisin isnadında da bu böyledir. Genel olarak ravilerden her birisinin diğerinden çok miktarda hadis dinlediği bilindiğine göre, onların her birisinin bazı rivayetlerde daha aşağıya inerek onun bazı hadislerini ondan dinlemiş bir başka şahıstan dinlemiş olması, sonra da bazı hallerde bunu ondan mürsel bir yolla zikredip, kendisinden dinlediği kişinin adını vermemesi, bazı hallerde gayrete gelip, hadisi kendisinden aldığı ravinin ismini verip, mürselolarak rivayeti terk etmesi de mümkündür.

Bizim bu türden söylediklerimiz hadis rivayetinde vardır, sika muhaddislerin ve ilim ehlinin imamlarının uygulamalarında yaygındır.

Söylediğimiz türden onların rivayetlerinden bir kaçını zikredeceğiz ve bunlar yüce Allah'ın izniyle daha fazlasına delil görülecektir.

Bu tür rivayetlerden bazıları şunlardır (1I31b): Eyyub es-Sahtiyani, İbnu'l-Mübarek, Vekl', İbn Numeyr ve onların dışında bir başka topluluk Hişam b. Urve'den, o babasından, o Aişe (radıyallahu anha)'dan şöyle dediğini rivayet etmişlerdir: Ben Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem)'e ihramdan çıkışı dolayısıyla da, ihrama girmeden önce de bulabildiğim en güzel kokuyu sürerdim.

NEVEVİ ŞERHİ:

"Aişe (radıyallahu anha)'dan ihramdan çıkması ve ihrama girmesi dolayısıyla Resulullah (s.a.v.)'e koku sürerdim ... " İhrama girmek anlamında: ...... ha harfi ötreli de, kesreli de okunabilir, iki ayrı söyleyiştir. (11133)

Kadı Iyaz (rahimehullah) dedi ki: Biz bunu hocalarımızdan iki şekilde de kaydettik. Hattabi ve Herevi de bunu sadece ötreli olarak kaydetmişlerdir, . Hattabi kesreli söyleyişte hadis alimlerinin hatalı olduğunu söylemiştir. Sabit ise bunu kesreli olarak tespit etmiş, muhaddislerden ötreli söyleyişi de nakletmiş ve bu hususta hatalı olduklarını söyleyerek doğrusu kesrelidir diye eklemiştir. "(.........): İhramdan çıkması sebebiyle" dediği gibi burada da böyle demiştir.

Bu hadiste ihrama girerken hoş koku sürünmenin müstehap olduğuna delil vardır. Selef ve halef bu hususta ihtilaf etmişlerdir. Şafii ve çoğu kimsenin benimsediği kanaat müstehap olduğudur. Başkaları ile birlikte Malik' in kanaati ise mekruh olduğudur. Bu meseleye dair geniş açıklamalar yüce Allah'ın izniyle hac bölümünde gelecektir.

Bu rivayeti aynen Leys b. Sa'd, Davud el-Attar, Humeyd b. el-Esved, Vuheyb b. Halid ve Ebu Usame de Hişam'dan şöyle dedi diye rivayet etmişlerdir: Bana Osman b. Urve, Urve'den haber verdi. O Aişe'den, o Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)'den.

Yine Hişam babasından, o Aişe' den şöyle dediğini nakletti: Nebi (s.a.v.) itikafa girdiği zaman başını bana yaklaştırır, ben de ay hali olduğum halde onu tarardım.

Bu rivayeti aynı şekilde Malik b. Enes de, ez-Zührl'den, o Urve'den, o Amre'den (l/32a), o Aişe'den, o Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)'den diye rivayet etmiş bulunmaktadır.

NEVEVİ ŞERHİ:

Diğer rivayette geçen: "Aişe (radıyallahu anha)'dan: Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem) itikafta iken başını bana yaklaştırır, ben de ay hali olduğum halde onu tarardım" hadisinde birçok ilmı mesele bulunmaktadır:

1- Ay hali kadının organları temizdir. Bu icma ile kabul edilmiş bir husustur. Ebu Yusuf'tan elinin necis olduğuna dair gelen nakil sahih değildir.

2- İtikafta bulunan kimsenin saçlarını taraması, hanımına bakması, hanımının kendisinin şehveti uyanmaksızın vücudunun bir tarafına dokunması caizdir.

3- Bizim mezhebimize mensup ilim adamları ile başkaları bunu ay halinin mescide giremeyeceğine ve itikafın mescitten başka bir yerde olmayacağına da delil göstermişlerdir. Fakat bu hadiste bu iki görüşten herhangi birisi lehine de açık bir delil yoktur. Bunun müstehab olduğunda şüphe bulunmamakla birlikte hadiste bundan daha ilerisine delil bulunmamaktadır. Kadın hakkında (mescide girmek için ay hali olmamayı) şart koşmak ve (ay hali iken) haram kabul edilmesi ise bu hadisten anlaşılmamaktadır.

Fakat bunun fıkıh kitaplarında gösterilmiş daha başka delilleri vardır. Kadi İyad (rahimehullah) bunu az dokunmanın abdesti bozmadığına delil göstermiş ve buna dayanarak Şafii'nin kanaatini reddetmiştir. Bu gerçekten onun şaşırtıcı bir istidIal şeklidir. (11134) Bu hadiste buna nasıl bir delalet vardır ve bu hadiste Nebi (salIallahu a1eyhi ve selIem)'in Aişe (radıyalIahu anha)'nın tenine dokunduğu, Allah Ras(ı!ünün taharet üzere (abdestli) olduğu sonra da bu şekilde namaz kıldığı nereden çıkarılmaktadır çünkü abdestli olmayabilir de. Abdestsiz olsa bile bu hadiste onun yeniden abdest almadığı ifadesi yoktur. Diğer taraftan Şafii'nin iki görüşünden birisine göre kendisine dokunulanın abdesti bozulmaz. Ayrıca saça dokunmak da Şafii mezhebine göre abdesti bozmaz. Kitaplarında bunu böylece ifade etmiştir. Hadiste ise Aişe'nin saçına dokunduğundan fazlası bulunmamaktadır. Allah en iyi bilendir.

ez-Zühri ve Salih b. Ebu Hassan da Ebu Seleme'den, o Aişe'den Nebi (salIalIahu aleyhi ve sellem) oruçlu olduğu halde (zeveelerini) öperdi, diye rivayette bulunmuşlardır.

NEVEVİ ŞERHİ:

"ez-Zührı ve Salih b. Ebu Hassan ... rivayet etmişlerdir." Bu bizim ülkemizdeki asıl nüshalarda bu şekildedir. Bunu Kadı Iyaz da kendi ülkelerindeki asıl nüshaların çoğunluğunda böyle olduğunu zikretmektedir. Ebu Ali el-Gassani de ravilerinden birisi olan er-Razi' nin nüshasında "Salih b. Keysan olarak gördüğünü" zikretmektedir. Ebu Ali: Ama bu bir yanılmadır çünkü doğrusu Salih b. Ebu Hassan'dır demiştir. Bu hadisi Nesai ve başkaları İbn Vehb, İbn Ebu Zi'b'den, o Salih b. Ebu Hassan'dan, o Ebu Seleme'den: Dedim ki ... diye rivayet etmişlerdir.

Tirmizi, Buhari'den: Salih b. Ebu Hassan sikadır dediğini nakIetmektedir. Başkası da aynı şekilde onun sika olduğunu söylemiştir.

Benim bunu sözkonusu etmemin sebebi, bazı hallerde Salih b. Hassan Ebu'I-Haris el-Basri el-Medini -el-Ensari de söylenir- ile karıştırılmasıdır. Kendisi ile burada geçen Salih b. Ebu Hassan aynı tabakadadır1ar. Her ikisi de birlikte Ebu Seleme b. Abdurrahman'dan rivayet ettikleri gibi. Yine her ikisinden İbn Ebu Zi'b de rivayet nakleder. Fakat Salih b. Hassan'ın zayıf olduğu ittifakla kabul edilmiştir. İlim adamlarının onun zayıflığı ile ilgili sözleri ise meşhurdur. Hatib Bağdadi, el-Kifaye adlı eserinde şöyle diyor: Hadis tenkitçileri burada adı geçen Salih b. Hassan' ın rivayetini delil göstermeyi icma ile terk etmişlerdir. Buna sebep ise hıfzının kötülüğü, zaptının azlığıdır. Allah en iyi bilendir.

Öpme hakkındaki bu haberle ilgili olarak da Yahya b. Ebu Kesir şöyle demiştir: Bana Ebu Seleme b. Abdurrahman' ın haber verdiğine göre Ömer b. Abdulaziz kendisine şunu haber vermiştir: Urve'nin de kendisine haber verdiğine göre Aişe ona şunu haber vermiştir: Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem) oruçlu olduğu halde kendisini öperdi.

İbn Uyeyne ve başkaları da Amr b. Dinar'dan, o Cabir'den şöyle dediğini rivayet etmişlerdir: Rasulullah (sallallahu aleyhi ve sellem) bize at etlerini yedirdi ama evcil eşek etlerini (yemeyi) yasakladı.

Bunu da Hammad b. Zeyd, Amr' dan, o Muhammed b. Ali' den, o Cabir'den, o Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)'den rivayet etmiş bulunmaktadır.

Rivayetlerde bu tür rivayetler pek çoktur. Bunların hepsini saymak çok uzun sürer. (l/32b) Zikrettiğimiz bu kadarı ise anlayış sahibi kimseler için yeterlidir.

NEVEVİ ŞERHİ:

"Yahya b. Ebu Kesir de öpmeye dair bu haber hakkında dedi ki. .. " Bu rivayette biri diğerinden rivayeti nakletmek suretiyle tabiinden kırk kişi bir arada bulunmuştur. Bunların ilki Yahya b. Ebu Kesir'dir. Bu ise hadis rivayeti bakımından en ilginçlerinden ve senet incelikleri açısından da en gariplerindendir. (1/135) Bunun benzerleri ise (bu) kitapta ve başkalarında azdır. Yüce Allah'ın izniyle mümkün olanlarını göreceksiniz. Bunların bir kısmını Buhari (rahimehullah)'ın sahihinin şerhinin baş taraflarında bir araya getirdim. Buna daha önceden de dikkat çekilmiş idi.

Bu isnatta bir incelik daha vardır. O da yaşça büyüklerin, yaşça küçüklerden rivayet nakletmiş olmasıdır. Ebu Seleme tabiinin büyüklerinden, Ömer b. Abdulaziz ise yaşça ve tabaka itibariyle küçüklerindendir. İlmen değeri, dini, vera ve takvası, zühdü ve daha başka hususlar bakımından onların büyüklerinden olsa dahi.

Burada geçen Ebu Seleme'nin adı da Abdullah b. Abdurrahman b. Avf' dır. Meşhur olan budur. Adının İsmail olduğu da söylenmiştir. Amr b. Ali, adı bilinmemektedir, demiştir. Ahmed b. Hanbel ise: Künyesi onun adıdır demiştir. Onun hakkındaki bu görüşleri Hafız Ebu Muhammed Abdulğani el-Makdisi (rahimehullah) nakletmiştir. Burada adı geçen Ebu Seleme tabiinin en değerlilerinden ve en fakihlerindendir. Hatta o bu konudaki görüşlerden birisine göre fukaha-i seb'a'dan birisidir.

Yahya b. Ebi Kesir ise tabiinin yaşça küçüklerindendir. Künyesi Ebu Nasr'dır. Enes b. Malik'i görmüş, ibn Yezid'den hadis dinlemiştir. Üstün, değerli bir zat idi. Ebu Kesir'in adı Salih'tir. Seyyar olduğu, Naşit olduğu, Dinar olduğu da söylenmiştir .

Az önce sözünü aktardığımız kişiye göre hadisin bozuk ve gevşek olmasının sebebi, rivayeti nakledenin kendisinden rivayet aldığı kişiden bir şey dinlemediğini bilmiyor ise, hadiste mürselliğin sözkonusu olması olduğu için onun söylediklerine bağlı kalarak, kendisinden rivayet naklettiği kişiden dinlediğini bildiği kimsenin rivayetini de delil göstermemesi gerekir. Onun bunu delil gösterebileceği tek yer semaın sözkonusu edildiği o haberin kendisindedir, başkasında olamaz, Buna sebep ise bizim önceden haberleri nakleden imamlardan açıkladığımız üzere onların bazı zamanlarda hadisi mürsel olarak rivayet ettikleri ve hadisi kendisinden dinledikleri zatı zikretmedikleri, bazı hallerde ise gayrete gelerek haberi duydukları şekilde İsnad edip, zikrettikleri ve böylelikle eğer isnatları nazil ise nazil olarak hölx:)'ı aktardıkları, isnatları ali ise ali isnad olarak zikrettikleri -bu hususta haklerında açıkladığımız gibirivayet ettiklerini görüyoruz.

Bizler haberleri kullanıp, senetlerin sahih alanını olmayanından ayırt etmekle uğraştığını bildiğimiz selefin imamlarından (1I33a) Eyyub es-Sahtiyani, İbn Avn, Malik b. Enes, Şube b. el-Haccac, Yahya b. Said el-Kattan, Abdurrahman b. Mehdi ve onlardan sonra gelen hadis ehli olan kimseler gibisini bilmiyoruz. Bunlar senetlerde az önce sözünü aktardığımız kişinin iddia ettiği gibi semaın bulunduğu yeri iyiden iyiye tetkik etmiş kimselerdir.

Şu kadar var ki, onlardan hadis rivayet eden kimselerin kendilerinden rivayet ettikleri kimselerden sema yoluyla alıp almadıklarını araştırmaları ravinin hadiste tediis yapmakla bilinip, bu uygulama ile ün kazanmış olma-. sı halindedir. İşte o vakit onun naklettiği rivayetinde semaını araştırırlar ve bunu iyice tetkik ederlerdi ki, üzerlerinden tediis illeti ortadan kalkmış olsun. Görüşünü aktardığımız kimsenin ileri sürdüğü şekilde böyle bir araştırma, tediis yapan kişiler dışındakiler hakkında yapılmamıştır. Biz böyle bir işi yaptıklarını, isimlerini saydığımız ve saymadığımız (1/33b) imamlardan hiçbir kimsenin yaptığını işitmiş değiliz.

Bunlardan birisi de Abdullah b. Yezid el-Ensari' dir. O Nebi (sallallahu aleyhi ve sellemı'i görmüş olduğu halde Huzeyfe'den, Ebu Mesud el-Ensari'den rivayette bulunmuş ve bunların her birinden Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)' e senedini ulaştırarak bir hadis nakletmiştir fakat onlardan yaptığı rivayetinde onlardan herhangi birisinden sema yoluyla aldığını sözkonusu etmemiştir. Hiçbir rivayette de Abdullah b. Yezid'in, Huzeyfe ve Ebu Mesud'dan ağızdan ağıza bir hadis rivayet ettiğini hıfz etmediğimiz gibi, onun muayyen olarak herhangi bir rivayette her ikisini bizzat gördüğünden söz ettiğini de görmüş değiliz.

Geçmiş ilim ehli herhangi bir kimseden de, yetiştiğimiz herhangi bir ilim adamından da Abdullah b. Yezid'in Huzeyfe ve Ebu Mesud'dan rivayet etmiş olduğu bu iki haberi zayıf oldukları için tenkit ettiğini de duymuş değiliz. Aksine her ikisi ve benzerleri de karşılaştığımız hadis alimleri nezdinde senetleri sahih ve kuwetli rivayetlerdir, bu hadislerde nakledilenlerin uygulanacağı ve bunların ihtiva ettikleri sünnet ve eserlerin delil gösterileceği (1I34a) kanaatindedirler.

NEVEVİ ŞERHİ:

"Tediis yapmakla bilinenlerden ise" bundan önceki fasıllarda tediise dair açıklamayı kaydettiğimizden burada onu tekrar etmeye gerek yoktur.

"Abdullah b. Yezid el-Ensari, Nebi (sallallahu aleyhi ve sellemı'i gördüğü halde ... " Abdullah b. Yezid'in Ebu Mesud'dan rivayet ettiği hadis, erkeğin aile halkına nafakası (harcaması) ile ilgili hadistir. Bunu Buhari ve Müslim Sahihlerinde tahriç etmişlerdir. Huzeyfe' den naklettiği hadis ise "Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem) bana olacakları haber verdi. .. " hadisi olup, bunu da Müslim tahriç etmiştir.

Ebu Mesud'un adı Utbe b. Amr el-Ensari olup, el-Bedri diye bilinir. Cumhurun dediğine göre o Bedir' de yerleşmiştir. Yoksa Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem) ile birlikte Bedir' de hazır bulunmamıştır. Tabiinden olan ez-Zührı, Hakem ve Muhammed b. İshak ile Buhari ise bulunmuştur demişlerdir. (1/137)

Halbuki bu hadisler daha önce sözünü naklettiğimiz kimsenin iddiasına göre rivayet eden kimse rivayeti kendisinden naklettiği zattan sema yoluyla almadıkça oldukça gevşek ve bir kenara bırakılıp, ihmal edilmesi gereken rivayetlerdir. Bu sözü ileri süren kimsenin bu kanaatine göre zayıf görülen ama ilim ehli nezdinde sahih görülen haberleri saymaya ve bunları ortaya koymaya kalkışacak olursak bunların tamamını sayıp dökmekten aciz kalırız ama bizler hakkında bir şey söylemediklerimize bir alamet teşkil etmesi için bu türden bir miktar haberi ortaya koymayı arzu ediyoruz.

NEVEVİ ŞERHİ:

"Sözünü naklettiğimiz kişinin iddiasına göre gevşek olan ... " Şayet Müslim (rahimehullah) "vahi: gevşek" yerine, "zayıf" demiş olsaydı, daha güzel o!urdu çünkü bu iddia sahibi bunların "gevşek: vahi" teriminin ihtiva etmiş olduğu aşırı ve ileri derecede zayıf olacak kadar gevşek olduklarını ileri sürmüyor. Aksine bunların delil olmaya elverişli olmayacak kadar zayıf olduklarını söylemekle yetiniyor.

İşte Ebu Osman en-Nehdi ve Ebu Rafi, es-Saiğ. Her ikisi de cahiliye dönemine de yetişmiş, Rasulullah (sallallahu aleyhi ve selleml'in ashabı arasından Bedir' e katılmış olanlarıyla da, diğerleri ile de arkadaşlıkları olmuş kimselerdir. Onlardan çeşitli haberler nakletmiş bulunmaktadırlar. Onlar Ebu Hureyre ve İbn Ömer ile onların arkadaşlarına ininceye hadar ashabdan haberleri nakletmişlerdir. Bunların her biri Ubeyy b. Ka'b (radıyallahu anh)'dan, o Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)'den bir hadisi müsned olarak rivayet ettikleri halde muayyen hiçbir rivayette her ikisinin de Ubeyy'i gözleriyle gördüklerine (1/34b) yahut ondan bir şey işittiklerine dair bir söz duymadık.

NEVEVİ ŞERHİ:

"İşte Ebu Osman en-Nehdi ve Ebu Rati es-Saiğ ... rivayet etmişlerdir."

Ebu Osman en-Nehdi'nin adı Abdurrahman b. Mull olup, daha önce açıklaması geçti.

Ebu Rafi'in adı ise Nufey' el-Medeni' dir. Sabit dedi ki: Ebu Rafi hürriyetine kavuşturulunca ağladı. Ona: Neden ağlıyorsun denildi. O: Benim (köle iken amelim dolayısıyla) iki ecrim vardı. Şimdi onlardan birisi gitti.

"Cahiliye dönemine yetiştiler." Yani her ikisi de Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem) peygamber olarak gönderilmeden önce de adam olacak yaşta idiler. Cahiliye dönemi ise Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem)'in peygamber olarak gönderilmesinden önceki zamana denilir. Cahilliklerinin çokluğundan ötürü onlara bu isim verilmiştir.

"Bedir' e katılmışlardan ve diğerlerinden" Kadı Iyaz dedi ki: Burada (ve diğerlerinden anlamını verdiğimiz (\~ ~) kelimesinin kullanılacağı yer değildir çünkü bu kelime bu sözü söyleyenin söylediği zamana kadar kesintisiz devam eden hususlar hakkında kullanılır. Halbuki Müslim: Ve onlardan sonraki diğer sahabiler ile görüştüklerini anlatmak istemiştir. Bu tabirin ikinci kelimesi tenvinlidir. el-Metali sahibi şöyle demektedir: İbnu'l-Enbari dedi ki: Bu tabir yola devam edin, ağır ağır yürüyün, emin adımlarla yürüyün demektir. Bu sebeple devamla yapılan ameller, işler hakkında kullanılır. İbnu'l-Enbari der ki: (\~) kelimesi de mastar (mef'ul-i mutlak) olarak mansubdur. Hal ya da temyiz olarak da mansub olabilir.

Ebu Osman'ın, Ubeyy'den naklettiği hadis şudur: "Evi mescitten kendisininkinden daha uzak birisi olduğunu bilmediğim bir adam vardı. .. " Bu hadiste Nebi (sallallahu aleyhi ve selleml'in: "Allah sana umduğun ecri vermiştir" buyruğu da yer almaktadır. Bu hadisi Müslim tahriç etmiştir.

Ebu Rafi'in ondan naklettiği hadis de şudur: "Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem) ramazanın son on günü itikat yapardı. Bir sene (itikat zamanında) sefere çıkmıştı. Ertesi sene yirmi gün itikat yaptı." Bunu Ebu Davud, Nesai ve İbn Mace Sünenlerinde rivayet ettiği gibi müsned sahiplerinden pek çok kimse de bunu rivayet etmiştir.

Yine cahiliye dönemine yetişmiş bir kişi olan ve Nebi (salı allah u aleyhi ve sellem) zamanında da yetişkin bir adam olan Ebu Amr eş-Şeybfml ile Ebu Ma'mer Abdullah b. Sahbere'nin her biri Ebu Mesud el-Ensari'den, o Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)'den diye ikişer haber rivayet etmişlerdir.

NEVEVİ ŞERHİ:

"Ebu Amr eş-Şeybani... ikişer haber rivayet etmişlerdir." Ebu Amr eşŞeybani'nin adı Sa'd b. Iyas'dır. Daha önce ondan söz edilmişti.

Sahbere ise fethalı bir sin ve sonra sakin ha ile sonra fethalı be ile yazılır. eş-Şeybani'nin rivayet ettiği iki hadise gelince (11139) birisi: "Bir adam Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)' e gelerek bineğim artık gidemediği için yolda kaldım, dedi ... " hadisi, diğeri ise "bir adam Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)' e yular takılmış bir deve ile geldi ve (ona): Bunun karşılığında kıyamet gününde senin için yedi yüz (sevap) vardır, buyurdu." Bu iki hadisi de Müslim tahriç etmiştir.

Yine Ebu Amr eş-Şeybani isnad ile Ebu Mesud' dan: "Kendisiyle danışılan (İstişare edilen) güvenilir bir kimsedir" hadisini rivayet etmiştir ki bunu da İbn Mace ve Müsned'inde Abd b. Humeyd rivayet etmiştir. Ebu Ma'mer'in rivayet ettiği iki hadise gelince, bunlardan birisi: "Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem) namazda omuzlarımızı sıvazlar (düzeltir) idi" hadisidir. Bunu Müslim tahriç etmiştir. Diğeri ise: "RükCıda kişinin omurgasını doğrultmadığı bir namaz yerini bulmaz" hadisidir. Bunu da Ebu Davud, Tirmizi, Nesai ve İbn Mace ile Sünen ve Müsned sahiplerinden başkaları da rivayet etmiş olup, Tirmizi: Bu hasen, sahih bir hadistir demiştir. Allah en iyi bilendir.

Ubeyd b. Umeyr de müsned olarak Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)'in zevcesi Um Seleme'den, o Nebi (salı allah u aleyhi ve sellem)'den bir hadis rivayet etmiştir. Ubeyd b. Umeyr ise Nebi {sallallahu aleyhi ve sellem} döneminde dünyaya gelmiştir.

NEVEVİ ŞERHİ:

Müslim (rahimehullah) dedi ki: "Ubeyd b. Umeyr de ... " sözünü ettiği bu hadis Um Seleme'nin: "Ebu Seleme vefat ettikten sonra kendisi garip ve gurbet topraklarında (vefat etti). Onun için öyle ağlayacağım ki, dilden dile dolaşacak" dedi. Bu hadisi Müslim tahdis etmiştir.

Um Seleme'nin adı ise Ebu Umeyye kızı Hind'dir. Ebu Ümeyye'nin adı da Huzeyfe'dir. Suheyl b. el-Muğire olduğu da söylenmiştir. Um Seleme (Mahzum oğullarına nispetle) el-Mahzumiyye nispetlidir. Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem) hicri 3. yılda onunla evlendi. Adının Remle olduğu söylenmiş ise de bunun bir değeri yoktur.

Kays b. Ebu Hazim de Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem) zamanına yetişmiş birisi olarak senediyle Ebu Mesud el-Ensari'den, o Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)'den üç haber (hadis) rivayet etmiştir.

NEVEVİ ŞERHİ:

"Kays b. Ebu Hazirn ... rivayet etmiştir." Bu: "Şüphesiz iman işte buradadır. Muhakkak kasvet ve kalplerin katlığı ise çiftçilerdedir" hadisi; "Muhakkak güneş ve ay herhangi bir kimsenin ölümü dolayısıyla tutulmazlar" hadisi ile "filan kimsenin bize uzun bir şekilde namaz kıldırmasından dolayı hemen hemen namaza yetişemiyorum (katılamıyorum)" hadisidir.

Bütün bu hadisleri Buhari ve Müslim Sahihlerinde rivayet etmişlerdir.

Ebu Hazim'in adı Abdu Avf'dır. Avf b. AbdulHaris el-Beceli olduğu da söylenmiştir. Sahabidir.

Abdurrahman b. Ebu Leyla da isnad ile -ki Ömer b. el-Hattab'dan hadis hıfz etmiş (bellemiş), Ali ile sohbeti olmuş birisidir.- Enes b. Malik (radıyallahu anh)'dan, o Nebi (sallallahu a1eyhi ve sellemı'den diye bir hadis rivayet etmiştir.

NEVEVİ ŞERHİ:

"Abdurrahman b. Ebu Leyla ... " rivayet etmiştir. Bu da "Ebu Talha, Um Seleme'ye: Nebi (sallall€lhu aleyhi ve sellern)' e bir yemek hazırla diye emretti" hadisidir. (1/140) Bunu Müslim tahriç etmiştir. Ebu Leyla'nın adı ve adı ile ilgili görüş ayrılıklarının beyanı, oğlu ve oğlunun oğlu ile ilgili açıklamalar daha önceden geçti.

İsnadıyla da Rib'i b. Hiraş (1/35a) İmran b. Husayn' dan, o Nebi (sallall€lhu aleyhi ve sellern)'den iki hadis, Ebu Bekre'den, o Nebi (sallall€lhu aleyhi ve sellern)'den de bir hadis rivayet etmiştir. Ayrıca Rib'i, Ali b. Ebu Talib'den de (hadis) dinlemiş ve ondan rivayette bulunmuştur.

NEVEVİ ŞERHİ:

"Rib'i b. Hiraş da ... bulunmuştur." Onun İmran'dan diye naklettiği iki hadisin biri İmran'ın babası Husayn'in Müslüman olması hakkındadır. O hadiste: "Abdulmuttalib senin kavmine senden daha hayırlı idi" sözleri de geçmektedir. Bunu Abd b. Humeyd Müsnedinde, Nesai ise Amelu'l-Yevmi ve'lLeyle adlı kitabında, her ikisi de kendi sahih senetleriyle rivayet etmişlerdir.

Diğer hadis: "Andolsun sancağı Allah'ı ve Rasulünü seven bir adama vereceğim." Bunu da Nesai Sünen'inde rivayet etmiştir.

Ebu Bekre' den diye rivayet ettiği hadisi de şudur: "İki müslümandan biri diğer kardeşine karşı silah taşıyacak olursa her ikisi de cehennemin kenarındadırlar." Bunu Müslim tahriç etmiş, Buhari de işaret etmiştir. Ebu Bekre'nin adı Nufey' b. H3.ris b. Kelede'dir. es-Sekafİ nispetlidir. Ona Ebu Bekre künyesinin veriliş sebebi Taif kalesinden Rasulullah (sallall€lhu aleyhi ve sellern)'e bir makara (bekre) ile kendisini sarkıtmasından dolayıdır. Ebu Bekre Cemel günü her iki taraftan birisine katılmayanlardan idi. İki kesimden birisiyle birlikte savaşmadı.

Rib'i isminde re harfi kesrelidir. Hiraş ise noktasız ha ile olup, her ikisine dair açıklama daha önceden geçmiş idi.

Nafi b. Cubeyr b. Mut'im de Ebu Şureyh el-Huzai'den, o Nebi (s.a.v.)'den isnadıyla bir hadis rivayet etmiştir.

NEVEVİ ŞERHİ:

"Nafi b. Cubeyr de ... rivayet etmiştir." Rivayet ettiği hadis "Allah'a ve ahiret gününe iman eden bir kimse komşusu na iyilikte bulunsun" hadisi olup, Müslim bunu iman bölümünde bu şekilde Nafi b. Cubeyr'in rivayeti olarak tahriç etmiştir. Ayrıca bunu Buhari ve yine Müslim, Said b. Ebu Said el-Makburi'nin rivayeti olarak da tahriç etmişlerdir. Ebu Şureyh'in adı Huveylid b. Amr'dır (bin) Abdurrahman da denilmiştir. Adının Amr b. Huveylid olduğu, Hani b. Amr -Ka'b da denilmiştir- olduğu da söylenmiştir. Onun Ebu Şureyh künyeli, Huzaalı el-Adevi ve el-Ka'bi nispetli olduğu da söylenir.

en-Numan b. Ebu Ayyaş da Ebu Said el-Hudri (radıyallShu anh)'dan, o Nebi (sallallShu a1eyhi ve sellem)'den isnadıyla üç hadis rivayet etmiştir.

NEVEVİ ŞERHİ:

"en-Numan b. Ebu Ayyaş da ... etmiştir." Birinci hadis: "Kim Allah yolunda bir gün oruç tutacak olursa Allah da onun yüzünü cehennem ateşinden yetmiş yıl uzaklaştırır" hadisi (1/141), ikincisi: "Şüphesiz cennette öyle bir ağaç vardır ki binekli onun gölgesinde ... yol alır" hadisidir. Her iki hadisi de Buhari ve Müslim tahriç etmişlerdir.

Üçüncü hadis de: "Cennetlikler arasında mevkisi en aşağıda olan kişi Allah'ın yüzünü cehennem ateşinden çevirdiği (uzaklaştırdığı) kimsedir" hadisidir. Bunu da Müslim tahriç etmiştir.

Ebu Said el-Hudri'nin adı Sa' d b. Malik b. Sinan' dır. Kendisi Hudre b. Avf b. Haris b. Hazrec'e nispet edilmiştir. Ebu Said, Medine'de 64 yılında vefat etmiştir. 74 yılında vefat ettiği de söylenmiştir. Vefat ettiğinde 74 yaşında idi.

en-Numan'ın babası Ebu Ayyaş'a gelince, adı Zeyd b. es-Samit'tir. Zeyd b. en-Numan olduğu Ubeyd b. Muaviye b. es-Samit olduğu, Abdurrahman olduğu da söylenmiştir.

Ata b. Yezid el-Leysi de Temim ed-Oari'den, o Nebi (sallallShu a1eyhi ve sellem)' den senediyle bir hadis rivayet etmiştir.

NEVEVİ ŞERHİ:

"Ata b. Yezid el-Leysi... bir hadis rivayet etmiştir." Bu da: "Din nasihatbr" hadisidir.

Temim ed-Dari'ye gelince, Müslim' de bu şekilde zikredilmiştir fakat Muvatta ravileri ismi hakkında ihtilaf etmişlerdir. Yahya, ibn Bukeyr ve başkalarının rivayetlerinde dal harfinden sonra ye ile "ed-Deyri" şeklindedir. elKa'nebi, ibnu'l-Kasım ve çoğunluğun rivayetinde ise elif ile "ed-Dari"dir. ilim adamları onun neye nispet edildiği hususunda farklı görüşlere sahiptirler. Cumhur onun dedelerinden birisine nispet edilmiş olduğunu söylemişlerdir ki bu da ed-Darr b. Hani'dir. işte o da Temim b. Evs b. Harice b. Surr b. Cezime b. Zira' b. Adiyy b. ed-Darr b. Hani b. Habib b. Numare b. Lahm'dır. O Malik b. Adiyy'nin kendisidir.

Onun nispetinin "ed-Deyri" olduğunu söyleyenlere gelince, bu Temim'in islam'dan önce yaşadığı bir deyr (manasbr)a nispettir çünkü o zaman bir hristiyandı. Bunu Ebu'l-Huseyn er-Razi, Menakibu' ş-Şafii adlı eserinde sahih bir isnad ile Şafii' den diye rivayet etmiştir. O her iki nispet hakkında bu zikrettiklerimizi söylemiştir. ilim adamlarının çoğunluğu da bu kanaattedir. Kimileri de elif ile ed-Darı nispetinin "Darın" e olduğunu söylemiştir. Bu ise Bahreyn yakınlarında bir yerdir. Bir gemi limanı olup, buraya Hindistan' dan kokular getirilir idi. Bundan dolayı koku ticareti yapan attar'a "dari" denilmiştir.

Kimileri de ye ile (ed-deyri)'yi yine bir kabileye nispet olarak kabul etmiştir. Bu ise uzak ve şaz bir açıklamadır. Bunu ve bundan öncekini de elMetali sahibi naklederek şunları söylemiştir: Bazıları ed-Deyri'nin doğru olduğunu söylemişlerdir. Derim ki: Her ikisi de doğrudur çünkü elif ile kabileye nispeti yapılmış, ye ile de "deyr/manastır"e nispE'tj yapılmıştır. Çünkü her iki vasıf da onda bir arada bulunuyordu. Yine el-Metali sahibi der ki: Buhari ve Müslim'in Sahihlerinde ve Muvatta'da Temim'den başka ayrıca ne Dari, ne Deyri nispeti vardır.

Temim'in künyesi Ebu Rukayye'dir. 9. yılda Müslüman olmuştur. Önce Medine'de idi sonra Şam'a geçti ve Beytu'l-Makdis'te yerleşti. Nebi (saııaııahu aleyhi ve seııem) ondan Cessase kıssasını rivayet etmiştir ki bu da Temim için oldukça şerefli bir menkıbedir. Ayrıca bu rivayet büyükleri n küçüklerden rivayeti kapsamına girer. Allah en iyi bilendir.

Süleyman b. Yesar da Rafi' b. Hadic'den, o Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)'den bir hadis isnad edip rivayet etmiştir.

Humeyd b. Abdurrahman el-Himyeri de Ebu Hureyre'den, o Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)'den birkaç hadis (1I35b) isnad edip, rivayet etmiştir.

NEVEVİ ŞERHİ:

Süleyman b. Yesar'ın, Rafi' b. Hadic yoluyla rivayet ettiği hadis Müslim'in tahric ettiği muhakale hadisidir. (1/142)

"Humeyd b. Abdurrahman el-Himyeri de ... rivayet etmiştir." Bu hadislerden birisi de: "Ramazandan sonra en faziletli oruç Allah'ın ayı muharrem orucudur. Farzdan sonra en faziletli namaz ise gece namazıdır" hadisidir ki bunu da Müslim tahric etmiş, Buhari etmemiştir.

Ebu Abdullah el-Humeydi, el-Cem beyne's-Sahihayn adlı eserinde Ebu Hureyre'nin müsnedinin sonlarında şunları söylemektedir: Humeyd b. Abdurrahman el-Himyeri'nin, Ebu Hureyre'den isnadıyla sahihte bu hadisten başka rivayet ettiği hadis yoktur. Onun Buhari'nin Sahihinde de Ebu Hureyre'den naklettiği hiçbir rivayeti bulunmamaktadır.

el-Humeydi'nin bu söylediği doğrudur çünkü bazı hallerde burada adı geçen Humeyd b. Abdurrahman el-Himyeri'nin adı yine Ebu Hureyre'den rivayet nakleden Humeyd b. Abdurrahman b. Avf ez-Zühri ile karışabilir. Buhari ve Müslim de Sahihlerinde onun Ebu Hureyre'den naklettiği çok sayıda hadisini rivayet etmişlerdir. Bu ikisi hakkında herhangi bir bilgisi olmayan bir kişi böyle bir durumda duraksayabilir ve bu Humeyd'in, öteki Humeyd olduğu vehmine kapılarak el-Humeydi'nin sözüne tepki gösterebilir. Halbuki böyle bir tepki apaçık bir hata ve çirkin bir bilgisizliktir. Diğer taraftan elHimyeri'nin yine Ebu Hureyre'den İslam'ın beş temel kaynağını beşe tamamlayan üç kitapta yani Ebu Davud, Tirmizi ve Nesai'nin Sünenlerinde de bu hadisten başka bir hadisi bulunmamaktadır. (11143)

İsimlerini verdiğimiz ashab-ı kiram'dan rivayetIerini ortaya koymuş olduğumuz tabiinden olan bunların hiçbirisinden muayyen ve belli bir rivayette kendileri tarafından gerçekleştirildiğini bildiğimiz bir semalarının olduğu hıfz edilmediği (bellenmediği) gibi, yine muayyen olarak bir haberde onlarla karşılaştıkları da belirtilmemiştir,

Halbuki bütün bunlar haberleri ve rivayetIeri bilen kişiler nezdinde sahih senetierden kabul edilen senetIerdir. Bunların hiçbirisinin vehn (gevşek) olduğunu söylediklerini bilmediğimiz gibi, bu senetierin herhangi birisinde birilerinin diğerinden semaını araştırdıklarını da bilmiyoruz.

Çünkü bunların her birisinin diğerinden semaı mümkündür, kesinlikle reddedilecek bir hal değildir çünkü hepsi de bir arada yaşadıkları bir çağda bulunuyorlardı.

Buna göre naklettiğimiz ve sahibi tarafından ortaya atılmış bulunan kendisinin belirttiği illet sebebiyle hadisi zayıf kabul edenin bu görüşü aslında üzerinde durmaya değmeyen ve ağza alınması gerekmeyen (değersiz) bir görüştür.

Çünkü bu sonradan ortaya atılmış, değersiz ve (1/36a) geçmiş ilim ehlinden kimsenin söylemediği bir sözdür. Onlardan sonra gelenler de zaten bunu kabul etmemiştir. O halde yaptığımız bu açıklamalardan daha fazla bu görüşü reddetmek için uğraşmamıza ihtiyaç kalmamıştır çünkü aktardığımız sözün de, onu söyleyenin de değeri açıkladığımız kadardır. İlim adamlarının mezhebine muhalif kanaatieri çürütmek için Allah'tan yardım dileriz ve yalnız ona tevekkül ederiz.

NEVEVİ ŞERHİ:

Hamd, nimet, lütuf, minnet yalnız Allah'adır, Başarıyı ihsan eden, hatalardan koruyan yalnız O' dur.